Giải Nobel Y Sinh 2020 vinh danh việc phát hiện ra Virus viêm gan C (Hepatitis C)
Biên dịch: Nguyễn Thị Duyên
Mentor: Võ Đức Duy, Ph.D.
Việc phát hiện ra virus Viêm gan C (Hepatitis C virus)
Giải Nobel Y Sinh năm 2020 được trao cho Harvey J. Alter, Michael Houghton và Charles M. Rice nhờ phát hiện ra virus Viêm gan C (Hepatitis C). Hepatitis, dịch từ tiếng Hy Lạp có nghĩa là gan và viêm, là một bệnh đặc trưng của chứng kén ăn, nôn mửa, mệt mỏi và vàng da – da và mắt chuyển màu vàng. Viêm gan mãn tính dẫn đến tổn thương gan, có thể dẫn đến xơ gan và ung thư gan. Nhiễm siêu vi (virus) là nguyên nhân hàng đầu của bệnh viêm gan, một số trường hợp tồn tại dai dẳng không có triệu chứng trong nhiều năm trước khi xuất hiện biến chứng đe doạ tính mạng.
Việc phát hiện ra virus viêm gan C đã được mô tả như một câu chuyện về Cô bé Lọ Lem trong y học hiện đại. Cho đến tận những năm 1960, việc tiếp xúc với máu của người bệnh là mối nguy hiểm lớn, dẫn tới 30% viêm gan mãn tính sau phẫu thuật hoặc truyền máu nhiều lần. Nguy cơ này chỉ được giảm một phần sau khi phát hiện ra virus Viêm gan B (HBV) và cuối cùng loại bỏ máu nhiễm HBV thông qua xét nghiệm. Mặc dù vậy, vẫn tồn tại một dạng viêm gan đáng sợ hơn, với các triệu chứng rất nhẹ trong giai đoạn cấp tính và có nguy cơ cao dẫn đến tổn thương gan mãn tính và ung thư. Nghiên cứu của Alter, Houghton và Rice mô tả dạng viêm gan này là một trường hợp lâm sàng riêng biệt, do virus RNA thuộc họ Flavivirus, ngày nay được gọi là virus Viêm gan C (HCV). Công trình nghiên cứu tiên phong này đã mở đường cho sự phát triển của các phương pháp sàng lọc giúp giảm đáng kể nguy cơ mắc bệnh viêm gan do máu bị nhiễm siêu vi, và dẫn đến việc phát triển các loại thuốc kháng virus hiệu quả, giúp cải thiện cuộc sống của hàng triệu người.
Hình 1. Nhóm các nhà khoa học dành giải Nobel Y Sinh học 2020 cho công trình nghiên cứu khám phá ra virus Viêm gan C. Từ trái sang phải: Harvey Alter, Charles Rice và Michael Houghton. Hình ảnh từ nature.com.
Viêm gan – mối đe dọa nghiêm trọng đến sức khỏe con người
Ngày nay, căn cứ vào nguyên nhân, bệnh viêm gan có thể được phân loại thành viêm gan do nhiễm trùng, chuyển hoá/trao đổi chất, thiếu máu cục bộ, tự miễn, di truyền hoặc nhiễm độc (do lạm dụng cồn, nghiện rượu). Viêm gan truyền nhiễm có thể do năm loại virus RNA hoặc DNA khác nhau gây ra, là nguyên nhân phổ biến nhất của bệnh viêm gan trên toàn thế giới.
Các chủng viêm gan virus góp phần đáng kể và gánh nặng toàn cầu của bệnh viêm gan. Theo Báo cáo Viêm gan Toàn cầu (Global Hepatitis Report) mới nhất của WHO, HAV gây ra 114 triệu trường hợp viêm gan cấp tính vào năm 2015. Trong khi đó, 257 triệu người sống chung với HBV mãn tính và 72 triệu người nhiễm HCV mãn tính. HBV và HCV là nguyên nhân chính gây bệnh tật và tử vong với 1.34 triệu ca tử vong trong năm 2015, tăng 63% so với năm 1990, chủ yếu do nhiễm HCV. Số người chết tương đương với số ca tử vong do bệnh lao (1.5 triệu ca tử vong năm 2018) và cao hơn số ca tử vong do AIDS (690.000 ca năm 2019).
Hình 2. Sơ đồ minh họa virus Viêm gan C. Trên cùng bên phải: hạt virus chứa bộ gen RNA và các glycoprotein E1 và E2 của vỏ virus lộ ra trên bề mặt. Phần dưới: bộ gen của virut mã hóa một polyprotein lớn được phân cắt thành nhiều protein với các vùng 5 ’và 3’ chưa được dịch mã. Hình ảnh từ nobelprize.org.
Nhà khoa học Hoa Kỳ Alter, thuộc Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ ở Bethesda, đã chỉ ra rằng máu từ các mẫu bệnh viêm gan có thể truyền bệnh cho tinh tinh. Căn bệnh bí ẩn được gọi là bệnh viêm gan “không phải A, không phải B”.
Houghton – một nhà khoa học người Anh hiện đang làm việc tại Đại học Alberta ở Canada – đã phát minh ra phương pháp mới để phân lập trình tự di truyền của loại virus viêm gan C khi làm việc tại Tập đoàn Chiron vào những năm 1980.
Rice, một nhà khoa học Mỹ làm việc tại Đại học Rockefeller ở Thành phố New York, đưa ra mảnh ghép cuối cùng, cho thấy rằng chỉ riêng virus viêm gan C cũng có thể gây ra bệnh viêm gan.
Hình 3. Việc phát hiện ra virus Viêm gan C dẫn đến phát triển các xét nghiệm máu nhạy cảm và thuốc chống virus, cứu sống hàng triệu người. Các chương trình sàng lọc máu mở rộng và sự sẵn có của các phương pháp điều trị quy mô toàn cầu là mục tiêu quan trọng lâu dài của y tế thế giới. Hình ảnh từ nobelprize.org.
Kết
Khám phá về virus gây viêm gan là một trong những thành tựu khoa học vĩ đại nhất của thế kỷ 20, tạo nên cuộc cách mạng trong y học và cải thiện đáng kể sức khỏe con người. Thông qua sự phát triển của các công nghệ mới, vaccine chống lại HAV và HBV hiện đã được phổ biến rộng rãi. Việc phát hiện ra HBV và HCV, và thiết lập các thói quen sàng lọc hiệu quả, đã hầu như loại bỏ nguy cơ lây bệnh qua các mẫu máu ở nhiều nơi trên thế giới. Nhờ vào sự phát triển của các loại thuốc có hiệu quả cao chống lại HCV, lần đầu tiên trong lịch sử, loài người có hy vọng sớm loại bỏ mối đe doạ lây nhiễm virus viêm gan.
Tài liệu tham khảo
[1] https://www.nobelprize.org/prizes/medicine/2020/advanced-information/
[2] https://www.cnn.com/2020/10/05/health/nobel-prize-2020-winner-medicine-scn-intl/index.html
[3] https://www.who.int/hepatitis/publications/global-hepatitis-report2017/en/
