Tác giả: Nguyễn Thái Minh Trận

Mentor: TS. Võ Đức Duy

Từ lâu, đông trùng hạ thảo đã luôn được xem là một bài thuốc quý hiếm, được rất nhiều người săn tìm. Đặc biệt là trong những năm gần đây, nhu cầu tiêu thụ đông trùng hạ thảo lại càng tăng mạnh khi tại Việt Nam đã có rất nhiều người trồng và thương mại hóa thành công, dẫn đến sự nở rộ của nền công nghiệp đông trùng hạ thảo. Để quảng cáo thương mại, nhiều thương nhân đã đề cập đến đông trùng hạ thảo như một thần dược giúp điều trị bách bệnh, trong đó nhấn mạnh vai trò của 1 hoạt chất đặc trưng chỉ có riêng của đông trùng hạ thảo là Cordycepin. Vậy, liệu đông trùng hạ thảo có phải thực sự là thần dược? Bài viết này xin được cung cấp các bằng chứng tây y về tính chất dược lý của Cordycepin nói riêng và đông trùng hạ thảo nói chung để người Việt có thêm cái nhìn đúng đắn và thận trọng về đông trùng hạ thảo.

“Đông trùng hạ thảo: đúng như tên

Xuân đến Hạ đi chẳng muộn phiền

Ấy tưởng rằng con nhưng là cỏ

Thật khó đo lường phép thiên nhiên”

(Bồ Tùng Linh)

Từ lâu, đông trùng hạ thảo đã được biết đến như một loại đông dược cổ truyền quý hiếm, có công dụng thần kỳ như bổ phổi, ích thận, lưu thông khí huyết, chống lão hóa, cải thiện trí nhớ, tăng cường sinh lý và đặc biệt được tin rằng có khả năng chống lại ung thư cũng như hạn chế các tác dụng phụ xuất hiện trong quá trình điều trị ung thư. Khi lần đầu tiên được ghi nhận vào năm 620 trước công nguyên ở thời nhà Đường (Trung Quốc), đông trùng hạ thảo đã trở thành một loài sinh vật thần thoại đầy huyền bí với khả năng biến đổi từ động vật (ấu trùng) vào mùa đông thành thực vật (nấm) vào mùa hè. Tuy nhiên, ngày nay, các nhà khoa học đã chứng minh rằng bản chất thật sự của loại dược liệu này chỉ là loài nấm Ophiocordyceps sinensis sống ký sinh trên ấu trùng của loài bướm ma Hepialus humuli (Hình 1).

Hình 1: Vòng đời của nấm Ophiocordyceps sinensis [1].

Sở dĩ đông trùng hạ thảo luôn được xem như một loại thảo dược quý hiếm là bởi vì trong thành phần của nó có chứa rất nhiều dược chất có công dụng tuyệt vời cho sức khỏe, như: 17 loại acid amin khác nhau, nucleoside, nucleobase, D-mannitol, lipit, nhiều nguyên tố vi lượng và vitamin,… Trong đó đáng giá nhất là Cordycepin, là loại hoạt chất hay được các thương gia “tung hô” như là một thành phần hoạt tính độc đáo chỉ của riêng đông trùng hạ thảo, với công dụng phòng chống và ức chế sự phát triển của các tế bào ung thư, hỗ trợ điều trị bệnh máu trắng, nâng cao hệ miễn dịch và chống oxi hóa,… Đặc biệt, trong tình hình đại dịch Corona virus diễn biến phức tạp, đông trùng hạ thảo còn được nhắc tới như một liệu pháp điều trị Covid-19 hiệu quả thông qua việc Cordycepin trong đông trùng hạ thảo đã có một lịch sử sử dụng lâu dài trong điều trị các bệnh về phổi, là một trong các vị trí tấn công mục tiêu của Covid-19, và Cordycepin trong đông trùng hạ thảo cũng có tính chất kháng virus, kháng khuẩn và kháng viêm rất mạnh.

Đi tìm thực hư công dụng y học của Cordycepin

Tiềm năng dược phẩm

Hình 2: Cấu trúc hóa học của Cordycepin và Adenosine.

Hoạt chất Cordycepin có thể được tìm thấy ở một số loài nấm khác, chứ không phải chỉ có riêng ở đông trùng hạ thảo. Cordycepin có cấu trúc hóa học tương tự với Adenosine (một trong 4 loại nucleoside tham gia cấu tạo nên RNA), chỉ khác là ở vị trí 3’ của Cordycepin là deoxy(-H) thay vì hydroxyl(–OH) như Adenosine (Hình 2). Nhờ có sự giống nhau tương tự này mà Cordycepin có thể can thiệp vào nhiều quá trình sinh hóa và phân tử khác nhau trong tế bào [2]:

• Ức chế con đường sinh tổng hợp purin: Khi vào bên trong tế bào, Cordycepin dễ dàng bị phosphoryl hóa thành 5′ mono-, di- và tri-phosphat giúp ức chế hoạt động của các enzym như ribose-phosphat pyrophosphokinase và 5-phosphoribosyl-1-pyrophosphat amidotransferase được sử dụng trong sinh tổng hợp purin.
• Gây kết thúc sớm quá trình phiên mã: Bởi vì có sự giống nhau với Adenosine nên một số enzym RNA polymerase không thể phân biệt giữa Adenosine và Cordycepin, dẫn đến việc tuyển dụng Cordycepin thay vì Adenosine cho quá trình tổng hợp RNA (phiên mã). Điều này gây ra kết thúc sớm quá trình phiên mã, do Cordycepin không có nhóm -OH ở vị trí 3′, đóng vai trò quan trọng trong kéo dài mạch RNA.
• Can thiệp vào con đường truyền tín hiệu mTOR: mTOR (mammalian Target Of Rapamycin) đóng vai trò rất quan trọng trong điều chỉnh quá trình dịch mã. Khi các yếu tố tăng trưởng liên kết với thụ thể yếu tố tăng trưởng, PI3K (Phosphatidyl Inositol 3 Kinase) sẽ được kích hoạt, làm chuyển đổi PIP2 (Phosphatidyl Inositol Bisphosphate) thành PIP3 (Phosphatidyl Inositol Trisphosphate). PIP3 tiếp tục kích hoạt PDK1 (Phosphoinositide Dependent protein Kinase 1). Sau đó, PDK1 sẽ phosphoryl hóa AKT-1-Kinase và làm cho nó hoạt hóa một phần, phức hợp mTORC2 sẽ giúp AKT-1-Kinase kích hoạt hoàn toàn. AKT-1-Kinase sau đó sẽ kích hoạt phức hợp mTORC1 dẫn đến quá trình phosphoryl hóa 4EBP1 (cơ chế kìm hãm dịch mã), làm cho 4EBP1 bị bất hoạt và do đó quá trình dịch mã có thể bắt đầu. Cordycepin có thể kích hoạt AMPK, làm ngăn chặn hoạt động của phức hợp mTORC1 và mTORC2 theo cơ chế vẫn chưa rõ. Phức hợp mTORC2 bị bất hoạt dẫn đến AKT-1-Kinase sẽ không được kích hoạt hoàn toàn, làm ngăn chặn sự truyền tín hiệu mTOR, gây ức chế quá trình dịch mã, ức chế tăng sinh và phát triển tế bào, giúp ngăn ngừa ung thư.

Trong số các hợp chất chống ung thư tự nhiên, Cordycepin được coi là một hoạt chất có hoạt tính chống lại ung thư mạnh mẽ, đã được nghiên cứu kỹ lưỡng trong nhiều loại ung thư, bao gồm u thần kinh đệm, ung thư miệng, vú, phổi, ung thư biểu mô tế bào gan, bàng quang, đại trực tràng, tinh hoàn, tuyến tiền liệt, ung thư tế bào hắc tố và ung thư tế bào máu (Bảng 1) thông qua khả năng điều chỉnh nhiều con đường tín hiệu liên quan đến sự tăng sinh tế bào, khả năng sống của tế bào, tế bào chết theo chương trình (apoptosis), sự xâm lấn (invasion), sự di căn (metastasis), sự hình thành mạch máu (angiogenesis) và miễn dịch ung thư (Hình 3). Ngoài ra, Cordycepin còn có công dụng chống viêm, chống oxy hóa, bảo vệ thần kinh, bảo vệ tim mạch, trị hen suyễn, trị tiểu đường, trị máu nhiễm mỡ, chống loãng xương, chống trầm cảm, xơ mô kẽ thận, bảo vệ da và kháng virus (Bảng 2) [3].

Tuy nhiên, bên cạnh các công dụng dược học tuyệt vời này, nhiều bài báo cũng đã cho thấy các nhược điểm bất lợi của Cordycepin, bao gồm: gây độc đối với ngay cả các tế bào hồng cầu khỏe mạnh [4]; làm suy yếu gan và thận ở chuột [5]; có tính ổn định hóa học kém do độ hòa tan trong nước thấp [6], dễ mất hoạt tính dưới điều kiện acid dạ dày [7], có thời gian bán hủy ngắn và dễ bị đào thải nhanh chóng [8], ngụ ý rằng Cordycepin có thể không thực sự đem lại hiệu quả nếu được hấp thụ theo đường miệng.

Nhìn chung, tất cả các ưu điểm cũng như nhược điểm dược học của Cordycepin đã được nêu ở trên đều chỉ được chứng minh trên các mô hình chuột hoặc tế bào. Điều này đồng nghĩa với việc liệu tác động của Corycepin khi được sử dụng trên người có thực sự đạt được kết quả như vậy hay không thì vẫn chưa chắc chắn được. Do đó, các thử nghiệm lâm sàng là cần thiết để trả lời câu hỏi này. Theo tìm hiểu, hiện nay, chỉ có 1 thử nghiệm lâm sàng đã được tiến hành và cho thấy: Cordycepin (100 mg mỗi ngày) góp phần chống lại sự tiến triển của bệnh thận mạn (tiến hành trên 98 bệnh nhân) thông qua tác động lên con đường truyền tín hiệu oxy hóa khử TLR4/NF-κB [9]. Mặc dù thử nghiệm này cho kết quả tích cực, tuy nhiên cỡ mẫu của thử nghiệm này vẫn còn nhỏ. Do đó, trước khi có các kết quả từ các thử nghiệm trên cỡ mẫu lớn hơn thì người tiêu dùng vẫn cần thận trọng khi sử dụng Cordycepin cho mục đích điều trị bệnh thận mạn. Tóm lại, vẫn còn nhiều câu hỏi về tính chất dược học của Cordycepin chưa được kiểm chứng, nên hiện tại, Cordycepin chỉ có thể được xem là một hoạt chất có tiềm năng dược học rộng rãi. Về mặt tây y, Cordycepin vẫn chưa được tây y công nhận do hiện nay vẫn chưa có một loại thuốc Cordycepin nào được FDA công nhận cho điều trị bất kỳ bệnh nào. Do đó, việc tự ý sử dụng Cordycepin trong đông trùng hạ thảo theo kinh nghiệm truyền miệng dân gian là phải rất thận trọng. Hy vọng trong tương lai gần, sẽ có nhiều thử nghiệm lâm sàng hơn được tiến hành nhằm kiểm chứng tính hiệu quả và an toàn của Cordycepin.

Hình 3: Các con đường truyền tín hiệu được điều chỉnh bởi Cordycepin trong tế bào ung thư, bao gồm con đường liên quan đến tăng sinh tế bào, gây viêm, tạo mạch máu, di căn, khả năng sống của tế bào và apoptosis.

Cordycepin là liệu pháp điều trị Covid-19 hiệu quả?

Với tình hình đại dịch Coronavirus bùng phát ngày càng mạnh mẽ trên toàn thế giới như hiện nay, việc tìm ra thuốc chữa trị là điều rất cần thiết. Cho đến nay, các loại thuốc ức chế protease, chẳng hạn như thuốc ức chế protease HIV-1, đã có sẵn để sử dụng lâm sàng trong điều trị bệnh Covid-19. Tuy nhiên, những loại thuốc này có thể mang lại các tác dụng phụ bất lợi cho người sử dụng, hay thậm chí mất tác dụng do Covid-19 với tốc độ sao chép nhanh và tỷ lệ lỗi cao, dễ dẫn đến các đột biến ở Covid-19 là điều không thể tránh khỏi và một số đột biến này sẽ dẫn đến kết quả cuối cùng là sự kháng thuốc. Vì vậy, việc tìm kiếm các hợp chất có hoạt tính sinh học tự nhiên thu được từ các nguồn tài nguyên sinh học có khả năng ức chế hoạt động của Covid-19 là điều rất có ý nghĩa. Tại Việt Nam, Cordycepin, dưới mác thần dược đông trùng hạ thảo, là cái tên đầu tiên được nêu ra trong công cuộc tìm kiếm này bởi vì bản thân Cordycepin có các con đường có thể tác động lên Covid-19:

• Gây kết thúc sớm quá trình phiên mã: Nhìn chung, việc ức chế quá trình nhân lên của virus được xem là mục tiêu quan trọng trong điều trị nhiễm virus. Khi Covid-19 xâm nhập vào tế bào vật chủ, chúng sẽ tìm cách để bắt tế bào tổng hợp nên bộ gen RNA của chúng nhằm giúp chúng nhân lên. Bởi vì có cấu trúc giống Adenosine, Cordycepin có khả năng tham gia vào quá trình tổng hợp RNA của Covid-19, dẫn đến kết thúc sớm quá trình này do Cordycepin không có nhóm -OH ở vị trí 3′. Như vậy, nếu Cordycepin có thể làm mất ổn định bộ gen RNA của COVID-19 thì nó có thể là một bước đột phá về mặt ức chế sự lây lan của Covid-19.
• Ức chế cơn bão cytokine: Hội chứng cơn bão cytokine là một trong những biến chứng do Covid-19 gây ra, nó làm phá vỡ các mô phổi, gây ra viêm phổi, suy hô hấp cấp tính, suy đa tạng và thậm chí có thể tử vong (Để hiểu thêm về cơn bão cytokine, vui lòng đọc: https://facebook.com/story.php?story_fbid=3364934720190506&id=100000220323600). Do đó, ức chế cơn bão cytokine cũng là một trong các chiến lược giúp điều trị Covid-19. Cordycepin có thể ức chế chức năng của NF-κB, dẫn đến ức chế sự biểu hiện của TNF‐α, IL‐6, MIP‐1α và MIP‐2 đồng thời Cordycepin cũng kích hoạt các thụ thể Adenosine là A_2A và A₃, từ đó dẫn đến ức chế cơn bão cytokine [10].

Như vậy, về mặt lý thuyết, Cordycepin có các cơ chế có thể giúp chống lại Covid-19. Tuy nhiên, hiện nay vẫn chưa có một thử nghiệm lâm sàng trên người để xác thực tính hiệu quả và an toàn của Cordycepin trong điều trị Covid-19. Do đó, cho đến khi có các thông tin xác thực từ các nhà nghiên cứu thì người tiêu dùng không nên mua đông trùng hạ thảo để trị Covid-19. Đặc biệt, ngay cả khi Cordycepin thực sự giúp điều trị Covid-19 đi nữa thì cũng cần phải đặc biệt lưu ý đến hàm lượng Cordycepin là bao nhiêu để đạt hiệu quả. Bởi vì hàm lượng Cordycepin trong đông trùng hạ thảo chiếm rất ít, và giá của nó thì lại rất cao. Do đó, người tiêu dùng cũng nên cân nhắc đến các chi phí và lợi ích đạt được khi mua các sản phẩm đông trùng hạ thảo. Vẫn còn có nhiều dược phẩm khác cũng có chức năng dược học tương tự Cordycepin nhưng lại có chi phí hợp lý hơn và đem lại lợi ích cao hơn.

Luận bàn về đông trùng hạ thảo trên thị trường

Khái niệm “đông trùng hạ thảo” đã bị đánh đổi?

Với việc các công cụ truyền thông ngày càng tung hô nhiều hơn về công dụng tuyệt vời của đông trùng hạ thảo, nhu cầu tiêu thụ đông trùng hạ thảo đã tăng mạnh theo từng năm. Tuy nhiên, số lượng đông trùng hạ thảo sống ngoài hoang dã (vùng núi cao trên 4000 mét ở cao nguyên Thanh Hải, Tây Tạng và Tứ Xuyên, Trung Quốc) rất hạn chế do vòng đời phức tạp, ký sinh bắt buộc (obligate parasitism) và môi trường sống nghiêm ngặt. Đặc biệt là trong 20 năm gần đây, số lượng đông trùng hạ thảo ngoài thiên nhiên đã sụt giảm trầm trọng do việc khai khác quá mức, dẫn đến phá hủy môi trường sống của chúng, và sự nóng lên toàn cầu, dẫn đến sự di chuyển bất thường của các dòng tuyết. Do đó mà giá bán đông trùng hạ thảo đã tăng lên nhanh chóng. Để giảm bớt sự mất cân bằng giữa cung và cầu, nhiều nhà khoa học đã tập trung vào việc nuôi cấy nhân tạo đông trùng hạ thảo trên quy mô lớn. Tuy nhiên, việc nuôi cấy này đã không thành công do cơ chế phát triển của nấm Ophiocordyceps sinensis trên ấu trùng bướm đêm vẫn chưa được làm rõ [1].

Nhằm thay thế nấm Ophiocordyceps sinensis, các nhà khoa học đã chuyển hướng nghiên cứu qua loài nấm Cordyceps militaris (hay còn gọi là nhộng trùng thảo) (Hình 4). Nhộng trùng thảo là loại nấm khác chi với đông trùng hạ thảo, nhưng lại có các đặc tính hóa học và hoạt chất tương tự, dễ dàng được nuôi trồng trong môi trường nhân tạo và đã được thương mại hóa thành công. Chúng có thể được nuôi cấy trên thân con tằm hoặc con nhộng, thậm chí là trên gạo lức, giá đậu, và do đó cho ra sinh khối lớn, đẩy mạnh nguồn cung, giúp giảm giá thành sản phẩm. Tại Việt Nam, hầu hết các mặt hàng “đông trùng hạ thảo” được các thương nhân rao bán trên thị trường hiện nay đều là nhộng trùng thảo chứ không phải đông trùng hạ thảo ngoài thiên nhiên như mọi người vẫn thường nghĩ. Nguyên nhân của việc này là bởi vì đông trùng hạ thảo ngoài thiên nhiên đang ngày càng khan hiếm, dẫn đến giá sản phẩm tăng cao, do đó mà nhiều thương nhân đã đánh tráo khái niệm sản phẩm để nâng cao giá của nhộng trùng thảo. Việc này đã để lại hậu quả lớn khi gây ra sự ngộ nhận sai lầm cho người tiêu dùng. Đây là 2 loài hoàn toàn khác biệt. Việc bán sản phẩm với giá và mác của đông trùng hạ thảo, nhưng thực chất đó không phải là đông trùng hạ thảo chính là đang đánh lừa người tiêu dùng [11].

Hình 4: Phân biệt Đông trùng hạ thảo và Nhộng trùng thảo dựa trên hình dáng.

Liệu dưỡng chất từ Nhộng trùng thảo có so được với Đông trùng hạ thảo?

Hình 5: Hàm lượng trung bình (mg/g chất khô) của nucleoside và nucleobase trong quả thể của đông trùng hạ thảo tự nhiên và nhộng trùng thảo được nuôi cấy.

Theo một bài báo trên Tạp chí quốc tế về nấm dược liệu, tổng hàm lượng acid amin trong sợi nấm Đông trùng hạ thảo (23,84 mg/g) và quả thể Nhộng trùng thảo (23,69 mg/g) là gần như nhau. Tuy nhiên, thật bất ngờ rằng Cordycepin vốn được biết tới là một hoạt chất đặc trưng của đông trùng hạ thảo lại không hề được tìm thấy từ sợi nấm của đông trùng hạ thảo, trong khi ở quả thể nhộng trùng thảo thì lại có [12]. Điều này cũng được quan sát thấy trong một bài báo của Tạp chí hóa học nông nghiệp và thực phẩm. Bài báo này đã cho thấy tổng hàm lượng trung bình của nucleoside và nucleobase trong quả thể của đông trùng hạ thảo tự nhiên thấp hơn nhiều so với trong quả thể của nhộng trùng thảo được nuôi cấy (Hình 5). Đặc biệt là đối với Cordycepin, ở nhộng trùng thảo được nuôi cấy có hàm lượng Cordycepin nhiều hơn rất nhiều khi so sánh với đông trùng hạ thảo ngoài tự nhiên, thậm chí ở một số mẫu đông trùng hạ thảo còn không phát hiện được Cordycepin [13]. Thú vị hơn là, một báo cáo gần đây cũng cho thấy đông trùng hạ thảo không hề chứa kiểu gen liên quan đến Cordycepin, ngụ ý rằng có khả năng không hề có Cordycepin trong đông trùng hạ thảo. Trong khi đó, nhộng trùng thảo thì lại có chứa các kiểu gen cho phép tổng hợp Cordycepin [14]. Nhìn chung, nhộng trùng thảo với điều kiện môi trường nuôi cấy kiểm soát chặt chẽ có thể cho thành phần dược chất còn cao hơn cả đông trùng hạ thảo ngoài tự nhiên. Do đó mà người tiêu dùng không nên giữ quan điểm hàng tự nhiên mới là hàng tốt nhất.

Hiện nay, tại Việt Nam, có rất nhiều mặt hàng nhộng trùng thảo được bày bán trên thị trường có nguồn gốc trong nước và cả nhập khẩu. Tuy nhiên, tới khoảng 70% các sản phẩm trên thị trường lại là hảng giả, hàng kém chất lượng, ngay cả đối với các sản phẩm nhập khẩu, khi kiểm nghiệm thì vẫn có chất lượng dược dưỡng không cao. Điều này là bởi vì nhộng trùng thảo là sản phẩm được nuôi cấy nhân tạo nên hàm lượng thành phần của nó sẽ phụ thuộc rất nhiều vào giống, kỹ thuật, quá trình và môi trường nuôi cấy. Nếu những điều này không tốt thì hàm lượng cũng không tốt được. Do đó, nhiều đề xuất được đưa ra kêu gọi các doanh nghiệp kinh doanh mặt hàng nhộng trùng thảo nên minh bạch các quy trình này cũng như hàm lượng hoạt chất của sản phẩm. Tuy nhiên, hiện nay, ở Việt Nam, vẫn chưa có cơ quan nào kiểm chứng, chưa có các phân tích sinh hóa về chất lượng của nhộng trùng thảo cũng như chưa có các nghiên cứu, công bố kiểm tra thành phần dược chất trong đó. Vì vậy, đối với người tiêu dùng, ngay cả khi biết nhộng trùng thảo tốt cho sức khỏe, họ vẫn bị mù mờ trong việc lựa chọn các sản phẩm có chất lượng [15, 16].

Thay lời kết

Mặc dù, Cordycepin là một hoạt chất có tiềm năng dược học rộng rãi, đã được chứng minh trên nhiều nghiên cứu ở chuột và tế bào. Tuy nhiên, hiện tại, Cordycepin vẫn chưa được tây y chấp thuận như một loại thuốc chữa bệnh. Do đó, việc tự ý sử dụng Cordycepin trong đông trùng hạ thảo theo kinh nghiệm truyền miệng dân gian là phải rất thận trọng. Đặc biệt là trong lúc tình trạng đại dịch Coronavirus bùng phát mạnh mẽ như hiện nay, Cordycepin trong đông trùng hạ thảo vẫn chưa được xem như là một liệu pháp giúp điều trị Covid-19. Người tiêu dùng nên thận trọng khi mua các sản phẩm đông trùng hạ thảo cho mục đích này. Mặc dù, hiện nay, đa số các sản phẩm “đông trùng hạ thảo” trên thị trường đều có bản chất là nhộng trùng thảo, tuy nhiên không phải vì điều này mà chối bỏ nhộng trùng thảo. Dưới điều kiện môi trường nuôi cấy nghiêm ngặt, nhộng trùng thảo vẫn có thể cho các thành phần dược chất còn cao hơn cả đông trùng hạ thảo ngoài tự nhiên. Tuy nhiên, một vấn đề nhức nhối đang diễn ra hiện này là phần lớn các sản phẩm nhộng trùng thảo trên thị trường đều là hàng giả, kém chất lượng. Giữa một rừng ma trận hàng giả như vậy, thì người tiêu dùng rất dễ mua nhầm các sản phẩm kém chất lượng, vừa mất tiền mà cũng không đem lại lợi ích gì. Do đó, rất mong trong thời gian tới sẽ có nhiều cơ quan kiểm chứng về chất lượng của nhộng trùng thảo cũng như các doanh nghiệp kinh doanh sẽ minh bạch quy trình nuôi cấy, thành phần dược chất và giá sản phẩm, tạo điều kiện cho người tiêu dùng được tiếp cận với các sản phẩm có chất lượng.

Bảng 1: Cơ chế ức chế ung thư của Cordycepin [2]

Bảng 2: Tiềm năng điều trị của Cordycepin [2]

Tài liệu tham khảo

• [1] Jiang-Hai Wang, etc., 2017, “Fungus-larva relation in the formation of Cordyceps sinensis as revealed by stable carbon isotope analysis”, Scientific Reports, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5552863/, 17/10/2020.
• [2] K. Sharma, etc., 2014, “Pharmacological and therapeutic potential of Cordyceps with special reference to Cordycepin”, 3Biotech, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3909570/, 17/10/2020.
• [3] Hardeep Singh Tuli, etc., 2017, “Cordycepin: A Cordyceps Metabolite with Promising Therapeutic Potential”, Fungal Metabolites, https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007%2F978-3-319-25001-4_2, 17/10/2020.
• [4] Julian C K Lui, etc., 2007, “Cordycepin induced eryptosis in mouse erythrocytes through a Ca2+-dependent pathway without caspase-3 activation”, Archives of Toxicology, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17541556/, 17/10/2020.
• [5] Luciana Dalla Rosa, etc., 2013, “Cordycepin (3′-deoxyadenosine) pentostatin (deoxycoformycin) combination treatment of mice experimentally infected with Trypanosoma evans”, Parasitology, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23361035/, 17/10/2020.
• [6] Jong Bong Lee, etc., 2017, “Development of Cordycepin Formulations for Preclinical and Clinical Studies“, AAPS PharmSciTech, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28560504/, 17/10/2020
• [7] Yongliang Xia, etc., 2017, “Fungal Cordycepin Biosynthesis Is Coupled with the Production of the Safeguard Molecule Pentostatin “, Cell chemical biology, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29056419/, 17/10/2020.
• [8] Yung-Jen Tsai, etc., 2010, “Pharmacokinetics of adenosine and cordycepin, a bioactive constituent of Cordyceps sinensis in rat”, Journal of Agricultural and Food Chemistry, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20302371/, 17/10/2020.
• [9] Peilong Ma, etc., 2019, “Cordyceps militaris Improves Chronic Kidney Disease by Affecting TLR4/NF-κB Redox Signaling Pathway “, Hindawi, https://www.hindawi.com/journals/omcl/2019/7850863/, 17/10/2020.
• Yun Deng, etc., 2020,“Anti-inflammatory effects of cordycepin: A review”, Phytotherapy Research, https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/ptr.6890, 17/10/2020.
• Tô Hội ,2017, “Cú lừa “đánh cắp khái niệm” đông trùng hạ thảo”, Khoa học & Đời sống, https://khoahocdoisong.vn/cu-lua-danh-cap-khai-niem-dong-trung-ha-thao-109975.html, 17/10/2020.
• Solomon P Wasser, etc., 2014, “Chemical composition and nutritional and medicinal value of fruit bodies and submerged cultured mycelia of culinary-medicinal higher Basidiomycetes mushrooms”, International journal of medicinal mushrooms, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24941169/, 17/10/2020.
• Xin Liu, etc., 2008, “Distribution of Nucleosides and Nucleobases in Edible Fungi“, Journal of Agricultural and food chemistry, https://pubs.acs.org/doi/full/10.1021/jf0719205, 17/10/2020.
• Chengshu Wang, etc., 2017, “Fungal Cordycepin Biosynthesis Is Coupled with the Production of the Safeguard Molecule Pentostatin”, Cell Chemical Biology, https://www.cell.com/cell-chemical-biology/fulltext/S2451-9456(17)30327-6, 17/10/2020.
• Dương Hải, 2018, “Báo động: 70% đông trùng hạ thảo là giả, kém chất lượng”, Sức khỏe & Đời sống, https://suckhoedoisong.vn/bao-dong-70-dong-trung-ha-thao-la-gia-kem-chat-luong-n147930.html, 17/10/2020.
• Tô Hội ,2017, “Cú lừa “đánh cắp khái niệm” đông trùng hạ thảo, kỳ 2: “Thần dược” rẻ như rau”, Khoa học & Đời sống, https://khoahocdoisong.vn/cu-lua-danh-cap-khai-niem-dong-trung-ha-thao-ky-2-than-duoc-re-nhu-rau-102129.html, 17/10/2020.