Cập nhật các loại vaccine đang phát triển đề phòng COVID-19 mới nhất hiện nay

Chịu trách nhiệm nội dung:

1. DS. Phạm Đức Hùng. Bệnh viện Nhi Cincinnati, Ohio, Mỹ.
2. DS. Bạch Đức Hiệp, Mỹ. Phó Tổng biên tập tạp chí khoa học BMC Cancer (SCIE, Part of Springer Nature).

2019-nCoV là một loại virus trong họ coronaviridae hiện đang gây nhiễm cho gần 200,000 người trên thế giới với tỉ lệ tử vong từ 2 – 4%. Nhiều chuyên gia dự đoán cuộc chiến của con người với 2019-nCoV có thể sẽ phải kéo dài, thế nên, việc phát triển vaccine chống virus đang trở thành nhu cầu cấp thiết.

Cấu trúc của virus 2019-nCoV

2019-nCoV có khoảng 20 phân tử protein là những thành phần tạo nên cấu trúc của virus này. Hình 1 cho thấy 1 cấu trúc được vẽ ra của coronavirus: lõi của nCoV có 1 đoạn RNA kết hợp với capsid protein gọi là nucleocapsid. Nó được bao bọc bằng 1 cái màng lipid (mỡ) bên ngoài – đây chính là lý do mà rửa tay bằng xà phòng là cách diệt virus tốt nhất vì ta hòa tan lớp mỡ của nó, virus sẽ chết. Trên lớp mỡ này có 1 số protein quan trọng cho chức năng của virus, ví dụ protein gai nhọn mà 2019-nCoV dùng để bám và xâm nhập vào tế bào vật chủ ở người.

Theo nguyên tắc phát triển vaccine, virus bị bất hoạt hoặc 1 vài thành phần của virus sẽ được đưa vào cơ thể người để các tế bào miễn dịch tiếp xúc đợt đầu, sinh kháng thể và tạo tế bào miễn dịch trí nhớ để lưu lại cách diệt virus. Khi lần tiếp xúc với virus thật xảy ra, tế bào miễn dịch trí nhớ phản ứng mạnh mẽ và diệt virus nhanh chóng.

Tổ chức y tế thế giới đã công bố danh sách 41 ứng viên vaccine đang được phát triển. Cùng tổng hợp một số hướng và tình hình phát triển vaccine chính chống 2019-nCoV như sau:

1. Vaccine mRNA-1273 của Moderna Inc.

Vaccine này là một RNA thông tin (tên là mRNA-1273) mã hoá 1 phần của protein gai nhọn. Khi tiêm vào cơ thể, cơ thể sẽ tạo kháng thể chống protein gai nhọn này và ngăn quá trình xâm nhập của virus. Sản phẩm của công ty Moderna Inc. đã được thử nghiệm thành công trên động vật và gần đây nhất, ngày 16/03 vaccine thử nghiệm này đã được tiêm cho 45 người khoẻ mạnh trong thử nghiệm lâm sàng giai đoạn I chống Covid-19. Nghiên cứu được tiến hành tại Kaiser Permanente Washington Health Research Institute (KPWHRI) (Seattle, Mỹ). Nghiên cứu sẽ cung cấp thông tin về liều lượng, tính an toàn, độc tính và khả năng đáp ứng miễn dịch. Nếu thành công sẽ tiếp tục thử nghiệm giai đoạn II và III trước khi ra thị trường.

2. INO-4800 từ Inovio

Là công ty tiên phong trong việc phát triển vaccine nói chung và vaccine chống Covid-19 nói riêng. Từ khi nhận được trình tự di truyền của 2019-nCoV, Inovio đã nhanh chóng phát triển mô hình vaccine INO-4800 dùng phần mềm máy tính. Inovio gọi các vaccine của họ là các thuốc DNA, vaccine được phát triển bằng cách tối ưu hoá các plasmid DNA tạo đáp ứng miễn dịch tốt cho cơ thể. Họ liên tục nhận được tài trợ lớn từ Cơ quan Quốc Phòng của Mỹ hoặc Liên minh phòng dịch của Mỹ. Gần đây nhất họ vừa nhận được gói tài trợ 5 triệu đô từ tổ chức Bill và Melinda Gates của tỉ phú Bill Gates và phu nhân để phát triển công cụ đưa vaccine INO-4800 vào dưới da tăng cường hoạt tính của vaccine.

3. Vaccine phát triển cho người già

Tỉ lệ tử vong trung bình của 2019-nCoV là 2 – 4%, tuy nhiên tỉ lệ tử vong cho người cao tuổi rất lớn từ 8 – 15%. Người lớn tuổi và người có bệnh nền thường có hệ miễn dịch suy yếu nên là đối tượng bị tấn công mạnh của virus. Các nhà nghiên cứu tại Bệnh viện Nhi Boston, Mỹ đang phát triển 1 loại vaccine dành cho các đối tượng có nguy cơ cao này. Cùng nguyên tắc là dùng protein gai nhọn của 2019-nCoV để tạo kháng thể, tuy nhiên họ tập trung phát triển tá dược (là chất đi cùng với protein gai nhọn). Dùng mô hình tế bào đặc hiệu cho người cao tuổi, bệnh viện này sàng lọc các tá dược có khả năng tăng cường đáp ứng miễn dịch lâu dài riêng cho người cao tuổi. Việc phát triển tá dược để tăng cường hệ miễn dịch có thể tiết kiệm chi phí trong thời gian dài vì chi phí sản xuất kháng nguyên (protein gai nhọn) là rất lớn.

4. Các loại vaccine từ Trung Quốc có thể đưa vào thử nghiệm trên người vào tháng 4

Các phòng thí nghiệm tại Trung Quốc phát triển vaccine dựa vào nhiều nguyên tắc: (1) sử dụng virus đã bất hoạt, (2) kỹ thuật di truyền để tạo các protein virus và (3) điều chỉnh các vaccine đã dùng cho cúm mùa để diệt 2019-nCoV. Họ đạt được nhiều thành công bước đầu trên thử nghiệm cho động vật và sẽ tiến hành thử nghiệm lâm sàng trên người vào tháng 4 này.

5. Vaccine mRNA từ kỹ thuật STARR

Công ty Arcturus kết hợp với Đại Học Duke giới thiệu một phương pháp phát triển vaccine mới gọi là kỹ thuật STARR. Trong kỹ thuật này, mRNA mã hoá virus có khả năng tự sao chép sẽ được đưa vào cơ thể bằng tiểu phân nano. Nhờ vậy mRNA này có thể tạo ra protein virus và kích hoạt miễn dịch nhanh chóng và liều dùng của loại vaccine mới này cũng sẽ được giảm hơn nhiều lần so với vaccine mRNA truyền thống. Nghiên cứu đang được tiến hành trên mô hình động vật.

6. Vaccine chống 2019-nCoV sẽ đắt hay rẻ

Quá trình phát triển vaccine hay thuốc nói chung thường đòi hỏi đầu tư lớn tới hàng tỷ đô, và công ty thường có thời gian độc quyền cho sản phẩm khoảng 10 năm. Một điều có thể làm mọi người lo ngại là nền công nghiệp vaccine mỗi năm đem về khoảng 60 tỉ đô sẽ tạo ra một vaccine với giá cả hợp lý cho người dùng? Trong khi giá vaccine các loại bệnh truyền nhiễm như cúm mùa, viêm gan A, viêm gan B có sự chênh lệnh khá lớn, dao động từ 15 – 220 đô (bảng 1), lời giải trực tiếp cho câu hỏi về giá của vaccine phòng 2019-nCoV có lẽ cần chờ đến khi thực sự có vaccine ra thị trường. Vì giá cả phụ thuộc vào quá trình đầu tư, sinh lợi của công ty, các yếu tố sản xuất, thời gian độc quyền biệt dược và điều hành của nhà nước. Tuy nhiên, nguồn tài trợ chủ yếu cho vaccine chống 2019-nCoV đa phần từ chính phủ, liên minh đổi mới phòng dịch và cơ quan từ thiện, tiếng nói của công ty vào việc định giá sẽ giảm đi.

Ngoài ra, một bài học lớn được rút ra từ việc phát triển thuốc chống HIV để thuốc có thể đến được với nhiều bệnh nhân có thu nhập khác nhau có thể được áp dụng cho vaccine chống 2019-nCoV. Ban đầu khi các thuốc kháng HIV được đưa ra thị trường, các công ty đã độc quyền cho mức giá trị liệu 15000 – 20000 đô/bệnh nhân/1 năm. Giá cả này là quá đắt cho các bệnh nhân ở các nước đang phát triển. Một chiến dịch toàn cầu được phát động để thay đổi tình hình. Ngày nay, các công ty đã đăng ký các bằng sáng chế cho các liệu pháp trị HIV vào Khối bằng sáng chế thuốc chung (Medicines Patent Pool) theo đề nghị của tổ chức y tế thế giới . Khối bằng sáng chế thuốc chung là một chiến lược được hỗ trợ bởi Liên Hiệp Quốc, cho phép các nhà sản xuất thuốc gốc được sản xuất thuốc giá cả thấp. Nhờ chiến lược này, thuốc HIV đã được cung cấp tới tay của hơn 90% bệnh nhân ở các nước có thu nhập thấp vì giá thuốc được giảm từ 20000 đô còn 75 đô cho 1 năm trị liệu. Chính vì vậy Khối bằng sáng chế thuốc chung hoàn toàn có thể được áp dụng cho trường hợp của vaccine hay thuốc chống 2019-nCoV.

7. Vaccine ngừa cúm mùa có tác dụng chống Covid-19 hay không?

Câu trả lời là không, vì cấu trúc của virus gây cúm mùa và Covid-19 này là khác nhau. Tuy nhiên việc tiêm vaccine ngừa cúm mùa có lợi vì đầu tiên sẽ giúp cơ thể chống lại bệnh cúm mùa tốt hơn. Ngoài ra, nếu cơ thể bị bệnh cúm mùa thì sẽ mệt mỏi và yếu đi, có thể dễ bị các bệnh khác, ví dụ như Covid-19, hoặc khi đang mắc cúm mùa mà mắc luôn Covid-19 thì sẽ dễ bị biến chứng nặng hơn.

Với sự đầu tư mạnh mẽ từ chính phủ, các công ty và tổ chức, các chương trình nghiên cứu vaccine đang đẩy nhanh quá trình một cách kỷ lục và tiến triển mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Tuy nhiên, dù có đẩy mạnh quá trình phát triển bằng cách rút ngắn thời gian thử nghiệm tiền lâm sàng, một vaccine chống 2019-nCoV sớm nhất sẽ chỉ có thể ra mắt vào cuối năm 2020. Thế nên, các biện pháp phòng tránh, cách ly và tự nâng cao hệ miễn dịch bản thân bằng cách điều chỉnh sinh hoạt sao cho hợp lý nhất vẫn là quan trọng hàng đầu trong công cuộc chống dịch bệnh Covid-19 đang diễn biến phức tạp hiện nay.

Tài liệu tham khảo:

1. WHO công bố danh sách 41 ứng viên vaccine https://www.who.int/blueprint/priority-diseases/key-action/novel-coronavirus-landscape-ncov.pdf?ua=1&fbclid=IwAR0jZWseepL8pHsYTmRYtGTspcq94tcwdiz85cz91m82U-9DSd8Qt-LZLlk
2. Moderna Inc. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04283461
3. Inovio http://ir.inovio.com/news-and-media/news/press-release-details/2020/INOVIO-Receives-New-5-Million-Grant-to-Accelerate-Scale-Up-of-Smart-Delivery-Device-for-Its-COVID-19-Vaccine/default.aspx
4. Vaccine cho người già https://news.harvard.edu/gazette/story/2020/03/in-creating-a-coronavirus-vaccine-researchers-prepare-for-future/?fbclid=IwAR0WX1m6TIVfdMNZlumwourA-fUxnjPQGKG4uZR80iyqJFC7-lgD-wBdG-M
5. Vaccine từ Trung Quốc https://www.straitstimes.com/asia/east-asia/china-says-coronavirus-vaccine-trials-to-start-around-late-april?fbclid=IwAR0lE0lA97H5CQyOw1Cb9curNPknogirEquDMEZEEpLlOjDGPqp2rA8C2xk
6. Vaccine từ kỹ thuật STARR https://www.duke-nus.edu.sg/about/media/media-releases/media-releases/arcturus-dukenus-covid-19-vaccine-using-starr-technology?fbclid=IwAR1ME_0ii_M1LOVu9lndViFrImhxUVSmOq2h1byYV1XKvNlmiiM6GEdVG0w
7. Ellen’t Hoen. Coronavirus: the latest problem big pharma won’t solve. Barrons.com
8. Hoffmann et al. SARS-CoV-2 Cell Entry Depends on ACE2 and TMPRSS2 and Is Blocked by a Clinically Proven Protease Inhibitor. Cell 2020.